Często zgłaszają się do mnie osoby z pytaniami na zasadzie „panie mecenasie, bo ona mi powiedziała, że mnie wydziedzicza, nic mi nie zapisała, czy coś mogę z tym zrobić? Coś mi się należy?” W takich sytuacjach w pierwszej kolejności pytam, co dana osoba rozumie przez „wydziedziczenie” jako że potoczne rozumienie tego określenia diametralnie różni się od tego, co oznacza ono w prawie.
Najczęściej ludzie są przekonani, że wydziedziczenie polega na tym, że nic im się nie zapisuje w testamencie. Prawda jest jednak inna, i to najczęściej na korzyść niedoszłego wydziedziczonego.
NA CZYM POLEGA WYDZIEDZICZENIE
Kwestia ta jest bardzo szczegółowo opisana w artykule 1008 kodeksu cywilnego. Przepis ten mówi, że „spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców uprawnienia do zachowku” Tak naprawdę, powyższe stanowi odpowiedź na pytanie. Wydziedziczenie polega na pozbawieniu danej osoby prawa do zachowku, nie zaś jak wydaje się większości osób, niezapisaniu danej osobie nic w testamencie. Jednak, aby lepiej zrozumieć po co się to robi, i kiedy tak właściwie można kogoś wydziedziczyć, należy w pierwszej kolejności odpowiedzieć na jeszcze kilka pytań.
CO TO JEST ZACHOWEK
Załóżmy, że zmarł ktoś z twojej najbliższej rodziny, ale takiej naprawdę najbliższej. Twój rodzic, dziadek, babcia, małżonek albo dziecko (tylko przy ich śmierci będziemy mówić o zachowku). Z osobą tą za życia pozostawałeś w zaognionym konflikcie co skończyło się tym, że w testamencie przez osobę tą sporządzonym nie zostało ci nic zapisane. Jak wiesz z poprzednich artykułów, w przypadku powyższych osób, gdyby nie sporządziły one testamentu, przypadał by ci spadek z mocy ustawy, a tak nie przypada ci nic. Ale czy na pewno? No właśnie nie. Bo przypada ci zachowek, tj. część tego, co przypadało by ci z mocy ustawy, pomimo że nie zostało ci to zapisane w testamencie.
Jeśli jesteś trwale niezdolny do pracy albo jesteś dzieckiem albo wnukiem zmarłego i masz mniej niż 18 lat, należy ci się 2/3 z twojej części dziedziczonej z mocy ustawy, w pozostałych przypadkach dostaniesz połowę z tego co dostał byś normalnie.
DO KOGO MAM ZWRÓCIĆ SIĘ O ZAPŁATĘ ZACHOWKU?
Choć wiem, że konflikty rodzinne to nic fajnego, to jednak osobami do których powinieneś się zwrócić o wypłatę należnego ci zachowku są te osoby, którym przypadło coś na podstawie testamentu, w którym nie zostałeś uwzględniony.
Załóżmy jednak, że znajdujesz się po drugiej stronie barykady. Z mocy testamentu dostałeś wszystko a teraz rodzina przychodzi do ciebie i żąda żebyś wypłacał im zachowek. Co masz zrobić?
JAK ZAPŁACIĆ MNIEJ ZACHOWKU
Przy obliczaniu należnego zachowku musisz pamiętać, że pewne okoliczności mogą zostać uznane za umniejszające wartość należnego zachowku. Na przykład, czy pod koniec życia spadkodawcy na rzecz osoby która żąda od ciebie zachowku dokonał on darowizn których co do zasady nie uznał byś za drobne darowizny zwyczajowo przyjęte? Albo jeśli jest to małżonek zmarłego, czy dokonał on na rzecz tej osoby darowizn przed zawarciem małżeństwa? Wszystko to ma wpływ na wysokość należnego zachowku, a co za tym idzie, ile ty będziesz musiał danej osobie zapłacić.
Bardzo duży wpływ na wysokość należnego zachowku w przypadku, gdy w testamencie nie zostały zawarte dzieci zmarłego będą miały koszty jego wychowania oraz kształcenia, jeśli przekroczyły one „przeciętną miarę”.
Pamiętaj też, że nie odpowiadasz za zachowek całym spadkiem, a tylko jego nadwyżką od kwoty, która przypadała by ci z tytułu dziedziczenia ustawowego, oraz że przy zachowku liczy się czas. Na wystąpienie z żądaniem zapłaty zachowku, osoba żądająca ma tylko 5 lat od ogłoszenia testamentu. Niezależnie czy o testamencie wiedziała czy też nie.
Jeśli jednak powyższe zawiedzie, zawsze możesz żądać odroczenia terminy płatności zachowku, rozłożenia go na raty a nawet jego obniżenia przy uwzględnieniu twojej sytuacji osobistej i majątkowej oraz sytuacji osoby która od Ciebie zachowku żąda. Powyższe ma zastosowanie najczęściej, kiedy następuje duża różnica pomiędzy stanem majątkowym uprawnionego do zachowku a osoby od której zachowku się żąda. Niemoralnym wydawałoby się żeby na przykład milioner który nie otrzymał w spadku nic żądał zachowku od swojego dziadka który ledwo żyje od pierwszego do pierwszego. Wniosek o obniżenie zachowku czy też rozłożenie go na raty możesz złożyć w sądzie.
Koniec końców powinieneś też bardzo dokładnie przeczytać testament, bo może się okazać, że doszło do wydziedziczenia, a wtedy zachowku nie musisz danej osobie płacić w ogóle.
NA CO ZWRÓCIĆ UWAGĘ PRZY WYDZIEDZICZENIU?
Żeby doszło do ważnego z mocy prawa wydziedziczenia, w treści testamentu musi zostać wyraźnie podniesiona jedna z trzech okoliczności:
1) spadkodawca mówi w testamencie, że spadkobierca wbrew jego woli postępował wobec niego uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego, to znaczy na przykład zabierał mu rentę, zakręcał ogrzewanie, ubliżał mu itp., itd.
2) spadkodawca mówi w testamencie, że spadkobierca dopuścił się wobec niego albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci
3) spadkodawca mówi w testamencie, że spadkobierca za jego życia uporczywie nie dopełniał względem niego obowiązków rodzinnych.
W tych trzech okolicznościach mieści się cała masa stanów faktycznych uprawniających do dziedziczenia. Co więcej, w przypadku większości relacji rodzinnych przyczyna taka by się znalazła, tyle że musi być ona wyraźnie wskazana w treści testamentu wraz z oświadczeniem woli o chęci wydziedziczenia danej osoby. Osobę taką w przypadku wydziedziczenia traktuje się tak, jakby nie dożyła śmierci spadkodawcy, to z kolei oznacza, że już jej dzieci i wnuki będą dziedziczyły normalnie, zachowanie zaś ich ojca czy też matki nie ma na nich żadnego wpływu, jeśli również i oni nie zostali wydziedziczeni.
CZY WYDZIEDZICZENIE JEST RAZ NA ZAWSZE?
Testament pisze się czasem na dzień przed śmiercią a czasami latami leży on na dnie szuflady. Czasami pisanie go przychodzi w nerwach, więc czy osoba raz wydziedziczona nigdy już nie otrzyma zachowku po danej osobie? Nie. Aż tak źle to nie jest. Istnieje takie coś jak instytucja wybaczenia, polegająca na tym, że jeśli zmarły wydziedziczonemu wybaczył, wydziedziczenie odchodzi w niepamięć, nawet jeśli zmarły był wtedy np. ubezwłasnowolniony ale wybaczył z dostatecznym rozeznaniem.
Po przeczytaniu tego artykułu powinieneś już wiedzieć, na czym polega wydziedziczenie, czym jest zachowek, i jakie korzyści wiedza ta może ci przynieść, jeśli jednak potrzebujesz dalszej pomocy przy kwestiach zachowku, zostałeś wydziedziczony lub chcesz kogoś skutecznie wydziedziczyć, zapraszam do mnie. Razem przeanalizujemy twoją sytuację, i zrobimy wszystko co możliwe by koniec końców wyszło tak, jak tego chcesz.
Apl. radc. Bartosz Czyszczoń
twój ekspert z zakresu prawa spadkowego
